Sıfat fiiller nelerdir?
Sıfat Fiillerin Gizemini Çözmek: Fiiller Nasıl Sıfat Olur?
Deneyimlerime göre, Türkçenin en kafa karıştırıcı ama bir o kadar da işlevsel konularından biri sıfat fiillerdir. Adı üstünde, fiillerden türeyen ve sıfat görevi gören kelimeler bunlar. Yani bir eylemi niteleyen veya belirten bir kelimeye dönüşüyorlar. Genellikle isimlerin önüne gelerek onları tanımlarlar.
- Sıfat Fiil Ekleri ve İşlevleri: "Anası Mezardik Olacak" Kodu
Sıfat fiilleri tanımak için ezberlemen gereken o meşhur ekler var: -an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş. Bunu akılda tutmanın en kolay yolu yılların klasiği "anası mezardik olacak" tekerlemesidir. Her bir ekin kendine özgü bir zaman ve anlam boyutu taşıdığını unutma.
- -an / -en: En sık karşımıza çıkan sıfat fiil ekidir. Genellikle şimdiki veya geniş zamanlı bir eylemi nitelemek için kullanılır. Örneğin, "koşan çocuk" (şu an veya her zaman koşan), "okuyan öğrenci". Buradaki eylem devamlılık veya genellik belirtir.
- -ası / -esi: Geleceğe yönelik bir olasılığı, dileği veya beklentiyi ifade eder. "gelecek günler" ile karıştırılmamalı, bu daha çok "gelmesi muhtemel" anlamındadır. Örneğin, "çözülesi problem" (çözülmesi gereken, çözülebilir), "gidilesi yerler". Pek sık kullanılmasa da anlamı güçlüdür.
- -mez / -maz: Olumsuzluk bildiren sıfat fiil ekidir. Bir eylemin yapılmadığını veya yapılamayacağını ifade eder. "bitmez çile" (bitmeyen), "dönmez yol".
- -ar / -er / -ır / -ir / -ur / -ür: Geniş zaman anlamı taşır ve genellik veya süreklilik bildiren durumlarda kullanılır. "akar su" (sürekli akan), "yazar kasa" (yazma işlevi olan).
- -dik / -dık / -duk / -dük / -tı / -ti / -tu / -tü: Geçmiş zamanı veya tamamlanmış bir eylemi ifade eder. Bu ek, iyelik ekleriyle birlikte kullanıldığında tamlama kurma potansiyeli taşır. "gördüğümüz film" (görme eylemi tamamlanmış), "yazdığı mektup". Burada dikkat et, "gördük" fiil çekimi ile "gördüğümüz" sıfat fiilini karıştırma. Sıfat fiil mutlaka bir ismi niteler.
- -ecek / -acak: Gelecek zamanı veya henüz gerçekleşmemiş bir eylemi belirtir. "gelecek yıl", "yapılacak işler".
- -miş / -mış / -muş / -müş: Duyulan geçmiş zamanı veya sonradan fark edilen bir durumu ifade eder. "çürümüş elma" (çürüdüğü fark edilmiş), "solmuş çiçek".
- Adlaşmış Sıfat Fiiller: İsimleşen Fiiller
Sıfat fiillerin en ilginç özelliklerinden biri de adlaşma yetenekleridir. Eğer bir sıfat fiil, nitelediği isim düşerse, kendisi o ismin yerini alarak adlaşır. Yani artık bir isim gibi davranır, ismin çekim eklerini alabilir.
Örneğin:
- "Koşan çocuk yoruldu." Burada "koşan" sıfat fiildir, "çocuk" ismini niteler.
- "Koşan yoruldu." Burada "çocuk" ismi düşmüş, "koşan" adlaşmış sıfat fiil olmuştur. Artık "koşan kişi" veya "koşanlar" anlamında kullanılır.
Bu durum, cümle içinde gereksiz tekrarlardan kaçınmamızı sağlar ve dilimizi daha akıcı hale getirir. Adlaşmış sıfat fiiller, isim çekim eklerini (hal ekleri, iyelik ekleri, çoğul ekleri) alabilirler. "Geleni al, gideni uğurla." gibi.
- Sıfat Fiillerin Cümledeki Görevi ve Önemi
Sıfat fiiller, cümlede genellikle sıfat tamlaması kurarak bir ismi nitelerler. Ancak adlaşma durumunda isim görevi üstlenirler. Bunların yanı sıra, yan cümleler kurarak temel cümleyi anlamca zenginleştirmekte de büyük rol oynarlar.
Pratik bir ipucu: Bir kelimenin sıfat fiil olup olmadığını anlamak için, o kelimenin bir fiil kökünden türeyip türemediğine ve bir ismi niteleyip nitelemediğine bak. Eğer nitelediği isim düşmüşse, adlaşmış demektir.
Örneğin, "okuyacak kitaplar" derken "okuyacak" kelimesi "kitaplar" ismini niteliyor, yani sıfat fiil. Ama "okuyacaklar henüz gelmedi" derken "okuyacaklar" kelimesi adlaşmış sıfat fiil çünkü "okuyacak kişiler" anlamında kullanılmış ve isim çekim eki almış.
Sıfat fiiller, Türkçeyi zenginleştiren, anlatımı kısaltan ve cümlelere derinlik katan önemli dil unsurlarıdır. Onları doğru kullanmak, hem yazılı hem de sözlü iletişiminde çok daha etkili olmanı sağlar. Başlangıçta kafa karıştırıcı gelebilir ama bol pratikle ve örnek cümleler kurarak bu konuyu rahatlıkla kavrayabilirsin. Unutma, dilbilgisi kuralları birer engel değil, anlamı daha net ve güçlü ifade etmenin araçlarıdır.